۱۴ آذرماه سالگرد درگذشت علی حاتمی است. حاتمی یکی از تأثیرگذارترین فیلمسازان تاریخ سینمای ایران بود؛ فیلمساز مؤلفی که ژانرهای مختلف را در سینما تجربه کرد و سبک خاص فیلمسازی و شاعرانگی آن باعث شد از وی به عنوان «شاعر سینما» نام برده شود. «جوان» در ادامه نگاهی دارد به زندگی و آثار حاتمی که مرگ نابهنگامش، سینمای ایران را از یک استعداد بزرگ محروم کرد.

اگر بود امسال ۷۷ ساله می‌شد و احتمالاً در این سال‌ها آنقدر کارهای ماندگار می‌کرد که دیگر برای مثال زدن از آثارش نیازی به رجوع به فیلم‌های چند دهه قبل او نداشته باشیم. علی حاتمی در سال ۱۳۷۵، زمانی که در میانه راه ساخت فیلم «جهان پهلوان تختی» بود، بر اثر بیماری سرطان دار فانی را وداع گفت، اما او پیش از «تختی» که هیچ وقت به اتمام نرسید، جزو فیلمسازان تقریباً پر کار سینما بود.

عباس‌علی حاتمی در سال ۱۳۲۳ در یکی از مناطق قدیمی تهران متولد شد. احتمالاً اینکه وی بچه خیابان شاپور بوده، باعث شده است علاقه خاصی به تهران و تاریخ داشته باشد. علاقه وی به ادبیات عامه باعث شد در ۲۵ سالگی فیلم «حسن کچل» را بر اساس یک داستان قدیمی و فولکلور بسازد. این فیلم اولین اثر موزیکال سینمای ایران بود. سال بعد حاتمی به کاشان رفت و در زمانی که یک زوج سینمایی با «قیصر» موفقیت خارق‌العاده‌ای به دست آورده بودند، این دو را در «طوقی» دوباره در کنار هم قرار داد.

این فیلم در دوره خودش فروش خیلی خوبی کرد، ولی این موفقیت به جای آنکه باعث شود حاتمی راه فیلمسازان فیلمفارسی را ادامه دهد، راه خود را عوض و سبک خودش را در سینما دنبال کرد. او «بابا شمل» را ساخت و دوباره به ژانر موزیکال رجوع کرد. حاتمی در بابا شمل، سراغ لوطی‌های قدیمی رفته بود؛ همان چیزی که در تاریخ ادبیات عامه به آن علاقه داشت. این علاقه در فیلم بعدی وی به نام «قلندر» نیز بازتاب داشت. در همان سال ۱۳۵۱ حاتمی اولین فیلم تاریخی خود را در ژانر بیوگرافی بر اساس زندگی «ستارخان» ساخت.

ستارخان را می‌توان برداشت آزاد و حتی خیالی از زندگی ستارخان دانست؛ موضوعی که با مخالفت‌های زیادی همراه شد. مجلس شورای ملی وقت، بیانیه‌ای علیه این فیلم صادر کرد و آن را تحریف تاریخ دانست، با این حال حاتمی خسته نشد و سومین فیلمش را در همان سال ساخت. فیلم «خواستگار» یک کمدی اجتماعی بود. اگرچه آثاری مانند «حسن کچل» و «بابا شمل» موزیکال و شاد بودند ولی «خواستگار» اولین تجربه کمدی حاتمی به شمار می‌رفت. او باز هم دست به تجربه‌ای نو زده بود.

با وجود یک سال پر کار، حاتمی سینما را به مقصد تلویزیون ترک کرد. او برای رادیو و تلویزیون ملی، دو سریال ساخت. مجموعه «داستان‌های مولوی» و «سلطان صاحبقران». مجموعه سلطان صاحبقران بر اساس داستان زندگی و مرگ ناصرالدین شاه قاجار از آثار مشهور تلویزیونی پیش از انقلاب است.

حاتمی با وجود موفقیت این مجموعه، بار دیگر به سینما بازگشت و «سوته‌دلان» را ساخت. سوته‌دلان اثری شاخص در فیلمسازی حاتمی به شمار می‌رود. علی حاتمی در این فیلم نشان داد چقدر به تهران قدیم و روابط انسانی علاقه داشت ولی این علاقه باعث نشد وی دوباره سراغ تاریخ معاصر نرود.

در بحبوحه انقلاب، حاتمی درگیر نوشتن فیلمنامه سریالی به نام «جاده ابریشم» بود. جاده ابریشم دومین سریال تاریخ معاصر حاتمی بود. او بارها فیلمنامه سریال را بازنویسی کرد و در نهایت کار پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در سال ۵۸ کلید خورد. نام سریال نیز به «هزاردستان» تغییر یافت و تولید آن حدود هشت سال به طول انجامید. در این دوره سینمای ایران از نداشتن یک شهرک سینمایی استاندارد رنج می‌برد. حاتمی آستین همت را بالا زد و با فروش مجموعه کلکسیون قاجاری که جمع کرده بود، هزینه ساخت شهرک را فراهم کرد.

هزاردستان که داستانش از مشروطه تا پهلوی اول را در برمی‌گیرد، شاهکار سریال‌سازی حاتمی به شمار می‌رود. در کش و قوس ساخت هزاردستان، حاتمی دوباره در سینما مشغول شد. او ابتدا «حاجی واشنگتن» را بر اساس زندگی اولین سفیر ایران در امریکا ساخت. زمان ساخت این فیلم با تحولات سیاسی پس از انقلاب همراه و روابط سیاسی ایران و امریکا قطع شده بود، به همین خاطر برنامه‌ریزی حاتمی برای فیلمبرداری کار در ایالات متحده به هم خورد. پس از «حاجی واشنگتن»، «کمال الملک» ساخته شد.

حاتمی برای اینکه جمشید مشایخی بتواند از پس نقش نقاش بزرگ معاصر برآید، او را به دوره آموزش نقاشی فرستاد. حاجی واشنگتن و کمال الملک هر دو در نقد استبداد بودند و در عین حال علاقه فیلمساز را به تاریخ معاصر نشان می‌دادند. حاتمی که گویا دلش برای ژانر کمدی تنگ شده بود، یکی از مهجورمانده‌ترین آثارش به نام «جعفرخان از فرنگ برگشته» را ساخت و پس از آن «مادر» را جلوی دوربین برد. حاتمی در «مادر» گویا مرگ فرهنگ قدیم تهران در مواجهه با فرهنگ آپارتمان‌نشینی و مدرنیته را به تصویر کشیده است؛ مادری در آستانه مرگ است و فرزندانش که هر کدام درگیر روزمرگی خود هستند، برای آخرین بار قرار است در کنار مادر جمع شوند. فیلمساز تاریخ‌دوست در آخرین کارهایش، تلفیقی از موسیقی و تاریخ را به تصویر کشید. «دلشدگان» داستان ضبط صفحه موسیقی ایرانی در دوره قاجار است و یکی از شاعرانه‌ترین آثار این فیلمساز به شمار می‌رود.

حاتمی پس از تماشای «الرساله» یا همان «محمد رسول‌الله (ص)» ساخته مصطفی عقاد، طرح ساخت فیلمی به نام «آخرین پیامبر» را آماده می‌کرد. وی قصد داشت این فیلم را در سه بخش بسازد. برای همین سراغ کتابی نوشته زین‌العابدین رهنما، درباره زندگی پیامبر اسلام (ص) می‌رود. فیلمنامه‌ای نیز آماده می‌کند ولی مخالفت‌ها باعث می‌شود که این فیلمنامه به سرانجام نرسد. آخرین اثر حاتمی فیلمی بود به نام «جهان پهلوان تختی» که به زندگی مرحوم غلامرضا تختی اسطوره کشتی ایران می‌پرداخت. فیلم در میانه راه بود که علی حاتمی در ۱۴ آذر ۱۳۷۵ درگذشت و پس از وی نیز آن فیلم به سرانجام نرسید.