در گفت و گوی خبرنگار موسسه فرهنگی هنری اندیشه شهید آوینی با «امیر دژاکام»؛ نویسنده و کارگردان شناخته شده تئاتر و از اساتید هنرهای نمایشی این موضوع مطرح شد و سوالاتی تخصصی برای دریافت پاسخ‌های قابل طرح در فضای حرفه‌ای ارائه شد که متن آن در ادامه می آید.

از نگاه شما به عنوان کارگردان آشنا و با تجربه در هنرهای آئینی چه لزومی برای توجه به ظرفیت‌های هنرهای آئینی وجود دارد؟

وجه تمایز و تشخص هر ملتی، فرهنگ‌اش است، یعنی تمایز شما در جامعه جهانی را فرهنگ آن مملکت مشخص می‌کند. وقتی وارد دهکده جهانی می‌‌شوید، باید صاحب فرهنگ ممتاز باشید که این در هنر، فلسفه، عرفان، دین و علم نمود پیدا می‌کند. ملتی که پیشینه و تاریخ و فرهنگ نداشته باشد، تنها می‌ماند و در چنین شرایطی خیلی راحت مورد غارت قرار می‌گیرد. وقتی شما پایگاه و ریشه و لنگر نداشته باشید، در طوفان جهانی غرق می‌شوید و هر فکر و مرام و مسلکی بیاید، تو را با خودش می‌برد! لذا ضرورت پرداختن به فرهنگی که جاری در زمان و مکان باشد و در مغز انسان تبلور پیدا کند، بسیار حائز اهمیت است. یکی از شاخص‌های فرهنگی، آئین‌ها و مناسک دینی است. نماز جمعه هم یک آئین و مناسک دینی است. عزاداری‌های سیدالشهدا هم جزو آئین‌های دینی ما است. از طرفی جشن‌های ما هم آئین‌ها و مناسک دینی دارد که این جشن‌ها خوشبختانه بازتعریف می شوند. لذا توجه به عزاداری‌ها و جشن‌ها، بزرگداشت و گرامیداشت مواردی است که مفاهیم ارزشمندی را در خود متبلور می‌کند. از طریق هنرهای آئینی و دینی مفاهیمی مثل عدالت، وفای به عهد، راستگویی، درستکاری، ایثار و همراهی با خانواده را می‌توان منتقل کرد. در سایه این مفاهیم است که انسان امروز می‌تواند با آرامش زندگی کند. در سایه مفهوم خواهری و برادری است که امروز خواهران و برادران می‌توانند آرام‌تر و همراه با طمانینه بیشتر زندگی کنند. در سایه برادری است که مفاهیم خانواده در تاریخ متبلور می شود.

چه بستری باید فراهم شود که تلفیقی از هنرهای آئینی و مدرن رخ دهد تا بتوان نسل جوان را هم مشتاق تماشای آثار این چنینی کرد تا هم مفاهیم آئینی منتقل شود و هم جذابیت داشته باشد؟

می‌توان آئین‌ها را به روز کرد منتهی به شرطی که از شکل اصلی خود دور نشویم. گاهی اوقات می‌گوییم که می‌خواهیم مواردی را در نوحه و عزاداری، به شکل معاصر درآوریم و نتیجه خوبی حاصل نمی‌شود. به نظر من تعزیه ما قابلیت این را دارد که گسترده‌تر شود و وارد تکنولوژی‌های جدید شود. صدابرداری‌ها و استفاده از لباس‌ها، مدرن شود. نسخه‌های جدید از نظر دینی و علمی مطابقت داده شود. از خرافات دور شود. افرادی که تعزیه می‌خوانند، خوش صدا باشند. اسب‌سوارها ماهر باشند. می‌شود تعزیه را از طریق تکنولوژی به روز اجرا کرد مشروط بر این که مفاهیم اصلی را فراموش نکنیم. ما سال‌ها در دانشگاه تلاش کردیم که ریخت نمایش ایرانی و جشن‌ها را معاصر کنیم. اتفاقات خوبی هم شکل گرفت. ما نمایش آئینی «خورشید کاروان» در همین مسیر کار کردیم. موسیقی، دکور و هنرپیشه‌های بسیار خوبی داشت. بسیاری از کارهای خوب دیگر هم در مسیر آئینی ساخته شده است. من وقتی نمایش «یک دامان ماه و ستاره» را در تالار وحدت اجرا کردم، استقبال کم‌نظیری شد. به هر ترتیب من فکر می‌کنم کمی بی‌مبالاتی درباره آئین‌های ایرانی انجام شد، یعنی با حوصله و نظم سراغ آئین‌ها نمی‌رویم. گاهی نمایش‌ها تشریفاتی می‌شود و دوست داشتنی نیستند.

مهم‌ترین معضلات را در چه مواردی می‌بینید؟ آیا متن استاندارد و تخصصی در هنرهای آئینی نداریم که مفاهیم معنوی را منتقل کند و به روز باشد؟ برخی برای دراختیار داشتن مخاطبان بیشتر به سراغ چهره‌ها می‌روند و راهکارهای تجاری را تجویز می‌کنند. چگونه می‌توان توجه عموم مخاطبان به هنرهای آئینی و دینی موجب شد؟

استفاده از چهره‌ها مخالفت دارم اما با حضور بازیگران قدرتمند موافق هستم. چهره‌هایی هستند که قدرت بازیگری ندارند. شما بازیگران شناخته شده و قدرتمند نمایش «یک دامان ماه و ستاره» را ببینید که چه توانایی‌هایی دارند. ما باید از توان افراد حرفه‌ای استفاده کنیم. نمی‌توان بازیگری را برای شخصیت‌های دینی انتخاب کرد که توان بازیگری نداشته باشد.

متن‌ها چگونه باید نوشته شوند؟

متن‌های قدیمی آثار آئینی، کندتر و آرام‌تر و طمانینه‌تر هستند ولی امروز سرعت بالاتر رفته است. باید کمی فلسفی‌تر نگاه کرد. می‌توان تعابیر دینی معاصر را در متون دخالت داد. اگر قرار باشد متون کهن ادبی را امروز اجرا کنیم، باید دست به تغییراتی بزنیم.

شما به روزآوری زبان را هم جزو موارد قابل توجه در اجرای نمایش های دینی و آئینی می‌دانید؟ یعنی به موازات تغییرات بافت زبانی بتوان فضای نمایش را به زبان امروز ارائه کرد.

بله کاملاً درست می‌فرمائید. زبان باید کاملاً معاصر باشد. زبان، پیام‌آور مفاهیم به طرف مردم است. شما نمی‌توانید با زبان کهنه با مردمان امروز ارتباط برقرار کنید. باید نمایش آئینی به زبان روز و معاصر به اجرا درآید. در آثار من هم می‌توانید این شرایط را ملاحظه کنید.

ما در حوزه تئاتر، جشنواره بین‌المللی فجر را داریم. فکر می‌کنید چگونه می‌توان از این امکان مهم برای ارائه و بسط فرهنگ دینی و ملی ما استفاده بهینه کرد؟

می‌توانیم بخشی در جشنواره فجر داشته باشیم که تبلور آئین‌های ملی و آئینی ما باشد. ولی جشنواره آئینی و سنتی یک گستره وسیعی دارد که باید سر جای خود حفظ شود. در تمام جشنواره‌های دنیا مرسوم است که آثار ملی خود را اجرا کنند. در جشنواره فجر هم می‌توانیم آثار ملی و آئینی خودمان را داشته باشیم. وقتی می‌گوئیم نمایش ایرانی یعنی این که جشن‌ها، حماسه‌ها، عزاداری‌ها و آئین‌ها در آن به نمایش درآید. هر کدام از آن‌ها را می توان در قالب فرم‌هایی ارائه کرد. ما برای جشن، شبیه‌خوانی داریم و برای عزا هم تعزیه داریم. این ها می‌تواند معاصرسازی شود و این بخش در جشنواره تئاتر فجر حاضر باشد.